Dostoyevski ve İç Dünyasına Genel Bir Bakış

DOSTOYEVSKİ VE İÇ DÜNYASINA GENEL BİR BAKIŞ

Özet

Tam adı Fyodor Mihayloviç Dostoyevski olan yazarımız, 11 Kasım 1821 tarihinde dünyaya gelmiştir. Altı çocuklu bir ailenin ikinci çocuğudur. Babası Mikhail, bir askeri cerrahtı. Emekli olduktan sonra bir köyde yoksullara hizmet vermiştir. Yazarımızın babası aynı zamanda alkolik ve sinir hastası olduğu bilinmektedir. Annesi ise bir tüccar kızıydı. Annesi, ilerleyen yıllarda tüberküloz hastalığı sebebiyle vefat etmiştir. Dostoyevski, annesinin vefatından sonra Petersburg Mühendislik Okulu’na gönderildi. Arkadaşları, ona sinirli ve aşırı duygusal olması sebebiyle “Ateş Fedya” lakabını takmışlardır. Petersburg’da zamanını genellikle kitap okuyarak geçirirdi. Okul bittikten sonra orduda istihkâm bölüğüne katılmıştır. Ancak ilerleyen süreçte orduda olmaktan memnun olmadığı için ayrıldı.

İlk eseri “İnsancıklar”ı 1846’da kaleme aldı. Daha ilk eseriyle çağdaş edebiyat dünyasının yoğun ilgisiyle karşılaştı. İlk olarak Rus eleştirisinin kurucusu Vissarion Belinski tarafından keşfedildi. Yazarımız büyük romanlarını yazmaya başladığı tarihlerde Belinski hayata gözlerini yumar. Dostoyevski’nin iç dünyası, Belinski’nin ardılları tarafından tam olarak anlaşılamamıştır.

Yirminci yüzyılın başında Rus sembolistler, yazarımızı yeniden keşfederler ve onun eserlerindeki felsefi ve etik sorunları dinselliğe indirgerler. 1917 devriminden hemen sonra Rus eleştirmenler, yazarın kitaplarını Çarlık Rusyası’na nazaran daha bilimsel bir gözle incelemişlerdir. Daha sonraki yıllarda çoğu Rus eleştirmen, onun okurları üzerindeki etkisini “zararlı” olarak ele almıştır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin 1991’de yıkılmasıyla Dostoyevski üzerindeki o “zararlı” dogması kaldırılarak, eserleri ve iç dünyası daha objektif olarak ele alınmıştır. Yukarıdaki bilgiler, zihinde genel bir taslak oluşturması açısından okurlarımız için önem arz eder.

Bu çalışmada, Dostoyevski’nin uzun hayat hikâyesi aşağıdaki bölümde yıllara göre ayrılacaktır. Son bölümlerde ise eserleri üzerindeki felsefi düşünceleri tartışılacaktır.

1840-1860

Çocukluğu sarhoş bir baba ve hasta bir anne arasında geçen yazarımız, annesinin ölümünden sonra Petersburg’da Mühendislik Okulu’na girdi. Mezun olduktan sonra istihkâm bölüğüne atandı. Yaklaşık bir yıl sonra radikal bir kararla ordudan istifa etti. Ve belki de dünyanın en iyi gözlemcisi veya psikolog, teolog, yazar olmasını sağlayacak ilk kitabı “İnsancıklar”ı 1846 yılında yayımladı.

Dönemin ünlü Rus eleştirmeni Belinski tarafından dikkatle incelendi ve Belinski, Dostoyevski hakkında onun ileride çok büyük bir roman yazarı olacağını söyler. Ancak Belinski ani bir ölüm geçirir ve Dostoyevski’yi dünyaya tanıtacak kişi dünyadan göçer. Artık onun arkasını kollayan kimse kalmamıştır ve bir anda şöhreti söner. Bu durumdan ümidi kırılan yazarımız politika ile ilgilenmeye başlar.

Yeniden yazmaya başlayarak Rus Edebiyatı’nın en meşhur yazarı Gogol’dan etkilenerek “Öteki” adlı eserini kaleme almıştır. Ancak bu eser, İnsancıklar kadar insanlarda bir etki bırakmamış ve tam bir hayal kırıklığı olmuştur. Umudunu yitirmesine rağmen Rus yazar, yazarlık sevgisini içinden atmamış, işine daha çok sarılarak 1847’de “Ev Sahibesi”, 1848’de “Beyaz Geceler” ve “Bir Yufka Yürek” adlı eserlerini tamamlamıştır. Bu eserlerden yalnızca “Bir Yufka Yürek” adlı eseri beğenilmiştir. Ve artık yazarımızın kara yazgısı ona kara kapıları tek tek kapatıyordu. Bu durumdan Dostoyevski’nin ümidi tamamen kalmadı.

Edebiyat dünyasından dışlanan Rus yazar, reformistlere katılır. 1849 yılında Çarlık Rusya’sı aleyhinde bir komploya karıştığı iddiasıyla tutuklanır. Dört ay hapiste kalan yazarımız, kurşuna dizilmek üzereyken diğer sekiz yoldaşı ile birlikte Çar tarafından affedilir. Cezası dört yıl kürek mahkûmiyetine çevrildi. Cezasını Sibirya’da Omsk cezaevinde çekti. 1859 yılında serbest bırakılır ve Maria Dmitriyevna ile evlenir. Karısıyla birlikte St. Petersburg’a taşınır. Taşındıktan sonra Sibirya’da yaşadığı o iğrenç günleri bir romana dönüştürmüştür ve “Ölüler Evinden Anılar” adlı eseri Rus edebiyat dünyasına kazandırmıştır.

1860’lı ve 80’li Yıllar

Aslında yazarımızın en yaratıcı ve özgün eserleri, Sibirya sürgününden sonra ortaya çıkmıştır. Sibirya’dan sonra Moskova’ya dönen Dostoyevski, arkadaşları ile birlikte “Vremya” (Zaman) ve “Epoha” (Dönem) adlı dergileri hazırladılar. Bu dergilerde Pan-Slavizm siyasi ideolojisini sıkı bir şekilde savunduğu rahatlıkla görülebilir.

Dostoyevski, Rusya’nın yeni Çarı İkinci Alexander’ın toplumsal reformlarını destekleyen bir tutum içine girdi. Arkadaşları ile çıkardıkları dergilerde Batılılaşma ve Slavcılık akımlarını uzlaştırmayı amaçlayan dergi, iki farklı siyasi kitleyi uzlaştırmaya zorlayan bir çizgi benimsedi. “Vremya” dergisinde yayımlanan “Zapiski iz mertvogo doma” (1861-62; Ölüler Evinden Anılar), derginin tanınmasını sağlamış ve ayrıca Dostoyevski’nin eski şöhretine kavuşmasını sağlamıştır. Dönemin şöhretli yazarlarından Turgenyev ve Tolstoy da yapıtı övgüyle karşılar.

Aynı dönemde yine “Vremya” dergisinde yayımlanan “Unijennye i oskorblennye” (1861; Ezilenler), ailesine ve törelerine karşı çıkan sevdiği adamın yanına kaçan bir kadının hikâyesini ilginç bir üslupla kaleme alır. Eleştirmenlerin tepkilerine yol açmasına rağmen, okuyucular üzerinde ilginç bir etki bırakır. Duygusal karışıklığın temsilcisi olarak ayrıntılı biçimde çizdiği kahraman Nataşa, çocuk psikolojisine ilişkin derin kavrayışını yansıtan küçük Nelli, inatçı kötü adam Valkovski, yazarımızın sonraki büyük eserlerine bir yandan ışık tutar.

Dostoyevski, “Vremya”dan kazandığı paralar ile birlikte 1862 yazında hayalini kurduğu Avrupa gezisine çıkar. Fransa, İngiltere ve İtalya’yı kapsayan bu kısa süreli gezide yaşadıklarının etkisiyle “Zimniye zametki o letnih vpechatleniyah” (1863; Batı Batı Dedikleri: Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları, 1972) adlı ünlü makalesini yazdı.

Avrupa uygarlığının kötülüklerine ilişkin gözlemlerinin, Batı zehrinden kurtulmayı başarma koşuluyla Rusya’yı parlak bir geleceğin beklediği yolundaki inancını pekiştirdiğini açıkladı. Bu dönemlerde “Vremya”da yazılar yazan bir arkadaşı, Çarlık rejimi hakkında bir yazı yazmıştır. Bu sebeple Çar, “Vremya” dergisini kapatır. Yazarımız sıkıntılı günler arasında, sara tedavisi görmek amacıyla borç para alarak yeniden yurtdışına çıkmıştır. Ancak gerçek amacı Almanya’da kumar masasına oturup para kazanmaktı, ayrıca ünlü dergi yazarı Polina Suslova ile buluşmak idi. Her iki konuda da talihi iyi gitmeyen yazarımızı gelecek günlerde buhranlı ve karamsar günler beklemektedir.

Rusya’ya dönüşünde şans eseri eline para geçen yazarımız, kardeşi ile birlikte “Epoha” adlı yeni bir dergi çıkartır. Derginin ilk sayısında “Zapiski iz podpolya” (1864; Yeraltından Notlar, 1973) adlı eserini yayımlar. Belki de şöhretini bütün dünyaya tanıtan roman, “Yeraltından Notlar” adlı eseridir. Gerçekten Dostoyevski, yaşadığı toplumdan kendini soyutlayarak ne kadar iyi bir gözlemci olduğunu bütün dünyaya gösterir. Yalnızca bir gözlemci değil, aynı zamanda psikolog, sosyolog, yazar gibi kavramlarla birlikte ele alınabilir. Aşağıda daha detaylı değineceğiz.

Akıl yoluyla bencilliğin dizginlenebileceğini inanan radikal devrimcileri yerici özellikler taşıyan romanın adsız kahramanı, mutlak gerçek tanımayan, her iyiliğin veya kötülüğün izafi olduğunu söyler. Aynı zamanda kahramanımız kendini bütün maddi şeylerden arındırmıştır. Kendini ağır ağır eleştirmekten de geri durmaz, hatta kendinden sıklıkla nefret eder. Roman, kahramanın iç yaşamını eleştirmeye önem verdiği açısından, Dostoyevski’nin kahramanlarına yaklaşımında bir tutum değişikliği yansıtır. “Yeraltından Notlar” adlı eser, içerdiği ahlaksal, dinsel, siyasal ve toplumsal çarpıcı fikirler taşımasıyla, Dostoyevski’nin ilerideki romanlarına ışık tutar.

BÜYÜK ROMANLAR DÖNEMİ

1864 ve 1865 yılları yazarımız için bir dizi talihsizlikle geçti. Karısı ile kardeşini toprağa verdikten sonra ciddi bir şekilde borca battı. Alacaklıların hapis tehdidi üzerine bir yayınevinden bütün kitaplarının telif hakkını avans karşılığı olarak verdi. Aldığı avans üzerine Avrupa’ya kaçtı ve tek ümidi artık kumar olmuştu. Bütün parasını rulet masalarında israf eden yazarımız, giysilerini bile rehin bırakarak Rusya’ya dönmek için borç para aramaya koyuldu.

Bu sıkıntılı dönemlerde ileride dünyanın belki de en iyi romanı olacak eseri “Suç ve Ceza”yı bir yayınevine rehin karşılığı verdi. Aldığı avans para ile Rusya’ya geri döndü. Avrupa’ya giderken verdiği roman yazma sözünü yirmi dört ay süresi olmasına rağmen, son bir ay içerisinde kiralık tuttuğu bir yazıcı ile birlikte “Kumarbaz” adlı eserini tam otuz günde yazdı. Ve yayınevine kitabı verdi. Kumar tutkusunu ele aldığı bu yapıttan sonra sürgün yıllarından beri kafasında tasarladığı “Suç ve Ceza” adlı eserini yazmaya koyuldu.

“Suç ve Ceza”, bir bakıma paranın temel sorun olarak ele alındığı toplumsal bir romandır. Aynı zamanda maddiyata fazlasıyla önem veren toplumsal radikal gençlere yergiler barındırır. Bu gençlerden biri de romanın yoksul kahramanı Raskolnikov’dur. Topluma karşı bu nihilist genç, içindeki o nefret ile başkaldırır. İyilik ve kötülük arasında sürekli içsel hesaplaşmalar, bocalamalar yaşar. Yaşamın manevi düzeyinden kendini soyutlayarak sürekli hayata materyalizm açısından bakar. İnsancıl amaçlar için insanların kötü şeyler yapabilme olasılığını kendi dünyasında sürekli olarak fikir çatışmalarına girer.

İnsancıl amaçları uğruna bir cinayet işler; yaşaması için hiçbir sebep görmeyen Raskolnikov, bir tefeci kadını öldürür. Ancak olağandışı bir şekilde orada bulunan tefeci kadının yanındaki kişiyi de içgüdüsel olarak öldürür.