Türk Edebiyatı Tarihi – Dönemler ve Kronoloji
Edebiyat

Türk Edebiyatı Tarihi – Dönemler ve Kronoloji

7 Nisan 2025
6 dakika
42,0 Görüntülemeler

Türk Edebiyatı, tarihsel süreçte üç ana döneme ayrılır: İslamiyet Öncesi, İslamiyet Etkisi Altındaki, ve Batı Etkisi Altındaki Türk Edebiyatı.
İlk dönem, sözlü gelenekle şekillenmiş; destanlar, koşuklar ve sagularla ifade edilmiştir. İslamiyet’in kabulüyle birlikte, edebiyat hem dini hem de estetik bakımdan değişmiş; Divan edebiyatı Arap-Fars etkisinde, Halk edebiyatı ise sade dille gelişmiştir.
19. yüzyılda Tanzimat’la başlayan Batı etkili dönem, roman, tiyatro ve gazeteyle edebiyata yeni türler kazandırmıştır. Bu dönem, Servet-i Fünun, Fecr-i Ati, Milli Edebiyat ve Cumhuriyet dönemi gibi alt başlıklara ayrılarak günümüze kadar gelişimini sürdürmüştür.

1. İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI (– 8. Yüzyıl)

➤ a) Sözlü Edebiyat

  • Bu dönem, yazının kullanılmadığı bir dönemdir.

  • Sözlü gelenekle kuşaktan kuşağa aktarılan şiir ve destanlardan oluşur.

  • Şairlere “ozan, baksı, kam” denir ve kopuz adlı çalgıyla şiir söylerler.

Özellikleri

  • Türk edebiyatındaki ilk şiirler, toplumun dini ve sosyal yaşamının bir parçası olan yuğ (yas töreni), sığır (av töreni) ve şölen (kutlama töreni) gibi ritüel temelli etkinliklerde ortaya çıkmıştır.

  • Kahramanlık ve yiğitlik gibi epik konular destanlarla; aşk, tabiat ve duygusal anlatımlar ise koşuklar aracılığıyla dile getirilmiştir.

  • Bu döneme ait şiirler, Türkçenin yalın hâliyle (arı Türkçe) yazılmış ve ulusal ölçümüz olan hece ölçüsüyle şekillenmiştir.

  • Nazım birimi olarak dörtlük kullanılmış; şiirler genellikle dört mısradan oluşan birimler halinde yapılandırılmıştır.

  • Yarım uyak, yani ses benzerliğine dayalı kafiye anlayışı, şiirlerde en sık kullanılan uyak türü olmuştur.

  • Bu şiirler anonim özellik taşır; kim tarafından söylendiği genellikle bilinmez. Ayrıca şiir ile müzik iç içedir; kopuz eşliğinde söylenmişlerdir.

  • Ozanlar, yalnızca şiir söyleyen kişiler değil, aynı zamanda büyücülük, hekimlik, rahiplik gibi görevleri de yerine getiren toplumsal liderlerdi. Bu özel statüdeki kişilere “şaman, baksı, kam, ozan, oyun” gibi isimler verilmiştir.

Türleri:

  • Koşuk: Aşk, doğa, yiğitlik konuları. (Günümüzün koşmalarının atasıdır.)

  • Sagu: Ağıt şiirleri, ölen kişilere yazılır.

  • Sav: Atasözleri.

  • Destan: Toplumun önemli olaylarını anlatan uzun manzum hikâyelerdir.

Başlıca Destanlar:

  • Alp Er Tunga Destanı – Saka Türkleri

  • Oğuz Kağan Destanı – Hunlar

  • Bozkurt Destanı – Göktürkler

  • Ergenekon Destanı – Göktürkler

  • Manas Destanı – Kırgızlar (Dünyanın en uzun destanı)

2. YAZILI EDEBİYAT DÖNEMİ (8. Yüzyıl – …)

➤ Göktürk (Orhun) Yazıtları (8. Yüzyıl)

  • Türk dilinin ilk yazılı belgeleri.

  • Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kül Tigin adına dikilmiştir.

  • Göktürk (Kök Türk) alfabesi ile yazılmıştır.

  • Türk milletinin tarihi, devlet anlayışı, vatan sevgisi gibi kavramlar işlenir.

“Üstte mavi gök, altta yağız yer yaratıldıkta, ikisi arasında kişi oğlu yaratılmış.”

3. İSLAMİYET ETKİSİNDEKİ TÜRK EDEBİYATI (11. yy – 19. yy)

Bu dönem 3 ana kola ayrılır:

➤ a) Geçiş Dönemi (11. – 13. Yüzyıl)

İslam’ın kabulüyle, edebiyat anlayışı da değişir. Hem eski Türk motifleri hem İslamî ögeler bir aradadır.

Önemli Eserler:

  • Kutadgu Bilig (1069) – Yusuf Has Hacip

    Ahlak ve siyaset kitabı, mesnevi şeklinde yazılmıştır.

  • Divanü Lügati’t-Türk (1072) – Kaşgarlı Mahmud

    Türkçeyi Araplara öğretmek için yazılmış ilk sözlük ve ansiklopedi.

  • Atabetü’l-Hakayık – Edip Ahmet Yükneki

    Dini-ahlaki öğütler içeren manzum eser.

  • Divan-ı Hikmet – Ahmet Yesevi

    Tasavvufi şiirlerin yer aldığı hikmetler.

➤ b) Divan Edebiyatı (13. – 19. Yüzyıl)

Özellikleri:

  • Arap ve Fars edebiyatlarının etkisi büyüktür.

  • Ağır, sanatlı ve süslü bir dil kullanılır.

  • Şiir ön plandadır.

  • Nazım birimi: Beyit

  • Nazım şekilleri: Gazel, kaside, mesnevi, rubai

  • Redif ve aruz vezni kullanılır.

Temel Konular: Aşk, sevgili, tasavvuf, din, tabiat, övgü

Ünlü Şairler:

  • Mevlana Celaleddin Rumi (13.yy): Mesnevi adlı eseriyle tasavvufun temel taşıdır.

  • Fuzuli (16.yy): Aşk ve tasavvufu birleştiren lirik şiirleriyle tanınır. (Su Kasidesi)

  • Baki (16.yy): Dönemin “sultanü’ş-şuara”sı; gazel ustası.

  • Nefi (17.yy): Kaside ve hiciv ustası

  • Nedim (18.yy): Lale Devri’nin neşeli havasını şiire yansıttı.

  • Şeyh Galip (18.yy): Divan edebiyatının son büyük şairi. (Hüsn ü Aşk)

➤ c) Halk Edebiyatı (13. – 19. yy)

✦ Anonim Halk Edebiyatı:

  • Kim tarafından yazıldığı bilinmez.

  • Türler: Mani, türkü, ninni, bilmece, ağıt

✦ Aşık Tarzı:

  • Aşıklar tarafından saz eşliğinde doğaçlama söylenen şiirlerdir.

  • Koşma, semai, varsağı, destan gibi nazım biçimleri kullanılır.

Önemli Aşıklar:

  • Karacaoğlan: Aşk ve doğa teması

  • Dadaloğlu: Yiğitlik ve kahramanlık

  • Erzurumlu Emrah, Bayburtlu Zihni

✦ Tekke Edebiyatı (Tasavvufi Edebiyat)

  • Dinî içerikli şiirler, Allah sevgisi, ahiret temaları işlenir.

  • Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal

4. BATI ETKİSİNDE TÜRK EDEBİYATI (1860 – 1923)

➤ a) Tanzimat Edebiyatı (1860–1896)

Özellikler:

  • Batı tarzı roman, tiyatro, makale edebiyatımıza girer.

  • Toplumsal konular, özgürlük, adalet ön plandadır.

TANZİMAT 1. DÖNEMİ (1860-1876) SANATÇILARI VE ESERLERİ

1. İbrahim Şinasi (1826-1871)

  • Tanzimat edebiyatının öncüsü olarak kabul edilir. Batılı anlamda Türk edebiyatının temellerini atmıştır.

  • Tercüman-ı Ahval adlı ilk özel gazeteyi Agâh Efendi ile birlikte çıkarmıştır.

  • Şair Evlenmesi, Türk tiyatrosunun ilk örneği kabul edilen bir töre komedyasıdır.

  • Halkın anlayabileceği sade bir dille yazmayı savunmuş, sanatın toplumu aydınlatma işlevini vurgulamıştır.

2. Namık Kemal (1840-1888)

  • “Vatan şairi” olarak tanınır. Hürriyet, adalet, millet ve vatan sevgisi gibi temaları edebiyatımıza taşıyan öncü bir figürdür.

  • Vatan Yahut Silistre adlı tiyatro eseri, sahnelendiğinde büyük yankı uyandırmış ve halkı coşturmuştur.

  • İntibah adlı romanı, Batılı anlamda yazılmış ilk edebi roman örneklerinden biridir.

  • Hürriyet Kasidesi ve Lisân-ı Osmanî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir gibi yazılarıyla da düşünsel anlamda önemli katkılar sağlamıştır.

3. Ziya Paşa (1825-1880)

  • Dönemin en güçlü nesir ve şiir yazarlarından biridir. Halk ve medrese kültürüyle Batı’yı birleştirmeye çalışmıştır.

  • Terkib-i Bent ve Terci-i Bent gibi şiirleri, felsefi ve toplumsal eleştiriler içerir.

  • Zafernâme, Ali Paşa’ya karşı yazılmış hiciv türünde önemli bir eserdir.

  • Şiirlerinde divan geleneğini sürdürürken düşünsel olarak Batılı değerlere yönelmiştir.

4. Ahmet Mithat Efendi (1844-1912)

  • “Yazı makinesi” olarak tanınır. Çok sayıda roman, hikâye, tiyatro ve ansiklopedik eser yazmıştır.

  • Felâtun Bey ile Rakım Efendi, Doğu-Batı çatışmasını ele alan önemli bir romanıdır.

  • Letaif-i Rivayat, Türk edebiyatında yazılmış ilk hikâye örnekleri arasında yer alır.

  • Eğitici bir üsluba sahiptir; eserlerinde okuyucuya açıklama yaparak onları yönlendirmiştir.

5. Ahmet Vefik Paşa (1823-1891)

  • Özellikle tiyatro ve çeviri çalışmalarıyla tanınır.

  • Molière’den yaptığı adaptasyonlar, Türk tiyatrosunun gelişmesinde büyük rol oynamıştır.

  • Lehçe-i Osmani adlı eseri, Türkçeye dair önemli bir sözlüktür.

  • Bursa Valiliği döneminde tiyatroya büyük destek vermiş, sahne sanatlarının Anadolu’da yayılmasına öncülük etmiştir.

6. Şemsettin Sami (1850-1904)

  • Dil ve ansiklopedi çalışmalarıyla öne çıkmıştır. Türkçeye olan ilgisi, onun en belirgin yönlerinden biridir.

  • Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat, Türk edebiyatında yazılmış ilk yerli roman olarak kabul edilir.

  • Kamus-ı Türkî, Türk dilinin sözlük çalışmaları açısından en değerli eserlerinden biridir.

  • Aynı zamanda Kamus-ül Alam adlı ansiklopedik eser de yazmıştır.

➤ b) Servet-i Fünun Edebiyatı (1896–1901)

Özellikler:

  • Sanat için sanat

  • Aşırı süslü dil, bireysel konular

  • Batı’dan etkilenmiş teknik olarak başarılı roman ve şiirler

Yazarlar:

➤ c) Fecr-i Ati Topluluğu (1909–1912)

  • Kısa ömürlü bir topluluktur.

  • “Sanat şahsi ve muhteremdir” anlayışı

  • Ahmet Haşim, Şahabettin Süleyman öne çıkar.

5. MİLLİ EDEBİYAT (1911–1923)

Özellikler:

  • Türkçülük fikrini savunur.

  • Konular Anadolu’dandır.

  • Halk dili ve hece ölçüsü kullanılır.

Milli Edebiyat Dönemi Yazarları ve Eserleri

1. Ömer Seyfettin

  • Rolü: Hikâye türünün kurucularındandır, sade Türkçeyi savunur.

  • Eserleri:

    • Kaşağı

    • Beyaz Lale

    • Falaka

    • Pembe İncili Kaftan

    • Başını Vermeyen Şehit

2. Ziya Gökalp

  • Rolü: Türkçülük düşüncesinin teorisyeni, edebiyata fikir yazılarıyla yön verir.

  • Eserleri:

    • Türkçülüğün Esasları

    • Kızıl Elma

    • Yeni Hayat

3. Mehmet Emin Yurdakul

  • Rolü: “Türkçe Şiir” akımının öncüsü, milliyetçi duyarlılığı öne çıkarır.

  • Eserleri:

    • Türk Sazı

    • Ey Türk Uyan

    • Turan

4. Halide Edib Adıvar

  • Rolü: Kadın hakları, vatanseverlik ve toplumsal konuları işler.

  • Eserleri:

    • Ateşten Gömlek

    • Vurun Kahpeye

    • Sinekli Bakkal

5. Reşat Nuri Güntekin

  • Rolü: Anlatımı güçlü, gözlemci bir yazar. Geçiş dönemi sayılır.

  • Eserleri:

    • Çalıkuşu

    • Dudaktan Kalbe

    • Yeşil Gece

6. Yakup Kadri Karaosmanoğlu

  • Rolü: Toplumcu gerçekçi anlayışın öncülerindendir.

  • Eserleri:

    • Yaban

    • Kiralık Konak

    • Nur Baba

7. Refik Halit Karay

  • Rolü: Anadolu insanını ve taşra yaşamını realist bir dille anlatır.

  • Eserleri:

    • Memleket Hikâyeleri

    • Gurbet Hikâyeleri

    • İstanbul’un Bir Yüzü

8. Ali Canip Yöntem

  • Rolü: “Yeni Lisan” hareketinin savunucularındandır, eleştirmen ve şairdir.

  • Eserleri:

    • Milli Edebiyat Meselesi ve Cenap Bey’le Münakaşalarım

Milli Edebiyat Dönemi – Dil ve Üslup Anlayışı

Milli Edebiyat akımının öncüsü olan “Genç Kalemler” topluluğu, milli bir edebiyatın ancak milli bir dille kurulabileceğine inanıyordu. Onlara göre halkın anlayamayacağı kadar ağır, yabancı etkilerle dolu bir dilin sanatın gelişmesine hizmet etmesi mümkün değildi.

Bu nedenle, özellikle Servet-i Fünun ve Fecr-i Ati edebiyatlarını; Arapça ve Farsça sözcüklerle örülü, halktan kopuk bir dil kullandıkları gerekçesiyle eleştirdiler. Dilde sadeleşme amacıyla ortaya koydukları düşünceye “Yeni Lisan” hareketi adını verdiler.

Yeni Lisan hareketinin temel prensipleri şunlardı:

  1. Arapça ve Farsçadan alınan dil bilgisi yapıları (özellikle tamlamalar), mecbur kalınmadıkça kullanılmamalıdır.

  2. Bu dillerden geçmiş kelimeler, Türkçedeki anlam ve kullanım şekline göre değerlendirilmelidir; yerlerine mümkünse Türkçe karşılıklar tercih edilmelidir.

  3. Arapça ve Farsça kökenli sözcükler, halk arasında kullanıldığı şekliyle, yani Türkçeleşmiş telaffuzlarıyla yazılmalıdır.

  4. Bilim ve teknik terimlerde Arapça ve Farsça kelimelerin kullanımı devam ettirilebilir.

  5. Diğer Türk lehçelerinden kelime alınmasına gerek yoktur; dilin merkezinde İstanbul Türkçesi olmalıdır.

  6. Halkın konuştuğu, sade ve anlaşılır İstanbul şivesi, yazı dili için temel alınmalı ve bu doğrultuda yeni bir edebî dil oluşturulmalıdır.

Bu anlayışla, Milli Edebiyat sanatçıları halkla daha yakın bir bağ kurmayı, ulusal kimliği güçlendirmeyi ve Türkçeyi kendi öz kaynaklarıyla yeniden canlandırmayı amaçlamışlardır.

6. CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI (1923 – günümüz)

Genel Özellikler

  • Yeni kurulan Cumhuriyet’in değerlerini yansıtır: halkçılık, milliyetçilik, çağdaşlaşma.

  • Dil sadeleşmiş, halkın anlayabileceği bir seviyeye getirilmiştir.

  • Eğitim, kadın hakları, köy yaşamı, yoksulluk, Batılılaşma, birey-toplum çatışması gibi temalar işlenir.

  • Roman, hikâye, tiyatro, şiir, deneme gibi türlerde büyük gelişme yaşanmıştır.

  • Toplumcu, bireyci, gelenekçi ve modernist edebiyat anlayışları bir arada gelişmiştir.

Başlıca Edebî Akımlar ve Temsilcileri

1. Milli Edebiyat Zevk ve Anlayışını Sürdürenler

2. Beş Hececiler (Şiir)

  • Şairler: Faruk Nafiz Çamlıbel, Orhan Seyfi Orhon, Enis Behiç Koryürek, Halit Fahri Ozansoy, Yusuf Ziya Ortaç

  • Özellik: Hece ölçüsü, sade dil, memleket sevgisi

3. Yedi Meşaleciler

  • Şairler/Yazarlar: Ziya Osman Saba, Sabri Esat Siyavuşgil, Cevdet Kudret, Vasfi Mahir Kocatürk

  • Özellik: Sanat için sanat, bireysel duygular, Batı etkisi

4. Toplumcu Gerçekçiler

  • Yazarlar: Sabahattin Ali (Kuyucaklı Yusuf), Orhan Kemal (Bereketli Topraklar Üzerinde), Yaşar Kemal (İnce Memed), Kemal Tahir (Devlet Ana), Fakir Baykurt (Yılanların Öcü)

  • Şairler: Nazım Hikmet (835 Satır, Kuvayi Milliye)

  • Özellik: İşçi, köylü, eşitsizlik, sınıf mücadelesi, sosyalizm

5. Garip Akımı (Birinci Yeni)

  • Şairler: Orhan Veli Kanık, Melih Cevdet Anday, Oktay Rıfat

  • Özellik: Sıradan halk dili, serbest şiir, ironi ve mizah

6. İkinci Yeni

  • Şairler: Turgut Uyar, Edip Cansever, Cemal Süreya, Ece Ayhan, İlhan Berk

  • Özellik: Anlam kapalılığı, bireysel duygu, çağrışım, soyut imgeler

7. Hisarcılar

  • Şairler: Mehmet Çınarlı, Gültekin Samanoğlu

  • Özellik: Milli değerlere bağlılık, geleneksel ölçü, modern söylem

8. Modern – Postmodern Anlayış (1980 Sonrası)

  • Yazarlar: Orhan Pamuk (Benim Adım Kırmızı), Latife Tekin (Sevgili Arsız Ölüm), Bilge Karasu, Hasan Ali Toptaş

  • Özellik: Kurmaca teknikler, bireyin yalnızlığı, çok katmanlı anlatım

➤ a) 1923–1940

  • Milli konular, köy hayatı, Anadolu gerçekliği ön plandadır.

Yazarlar:

➤ b) 1940–1960

Garip Akımı (1. Yeni):

  • Günlük yaşam, sade dil

  • Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rifat

İkinci Yeni (1950 sonrası):

  • Soyut imgeler, bireyin iç dünyası

  • Cemal Süreya, Edip Cansever, Turgut Uyar, Necip Fazıl Kısakürek, Cahit Zarifoğlu, Nuri Pakdil

 

Tags:
Shares:

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir